रोपवाटिकेतील अभिवृद्धी माध्यमे : गुणवत्तापूर्ण रोपांचे रहस्य

Plants growth media

 रोपवाटिकेमध्ये वनस्पतींची अभिवृद्धी (प्रजनन) ही एक महत्त्वाची प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये निरोगी आणि दर्जेदार रोपे तयार करण्यासाठी योग्य माध्यमांचा वापर केला जातो. रोपवाटिकांमध्ये नवीन रोपे तयार करण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या विविध माध्यमांना अभिवृद्धी माध्यमे असे म्हणतात. या माध्यमांचा उपयोग बियाणे रुजवण्यासाठी, कलमे लावण्यासाठी, आणि टिश्यू कल्चरसाठी केला जातो. अभिवृद्धीची माध्यमे ही रोपांच्या वाढीसाठी आवश्यक पोषक घटक, पाणी, ऑक्सिजन आणि आधार प्रदान करतात. योग्य माध्यमाची निवड केल्यास रोपांची वाढ निरोगी आणि वेगाने होते, रोपे रोगांना कमी बळी पडतात व लवकर रोपांतरणासाठी तयार होतात.या लेखात आपण रोपवाटिकेतील अभिवृद्धीच्या प्रमुख माध्यमांविषयी माहिती घेऊ.

अभिवृद्धीच्या माध्यमांचे प्रकार

रोपवाटिकेमध्ये अभिवृद्धीच्या विविध पद्धतींसाठी (जसे की बीजरोपण, कलम, खोड रोपण, फांद्यांचे रोपण इ.) वेगवेगळी माध्यमे वापरली जातात. यापैकी काही प्रमुख माध्यमे खालीलप्रमाणे आहेत:

माती (Soil)

माती हे रोपवाटिकेतील सर्वात पारंपरिक आणि स्वाभाविक माध्यम आहे. मातीमध्ये पोषक द्रव्ये, पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता आणि सूक्ष्मजीवांचा समावेश असतो. परंतु, मातीचा वापर करताना ती रोगमुक्त आणि सुपीक असावी याची काळजी घ्यावी लागते. अनेकदा रोपवाटिकेत केवळ मातीचा वापर केला जात नाही, कारण त्यात अनेक कमतरता असू शकतात. म्हणून मातीत सेंद्रिय पदार्थांचे प्रमाण वाढवण्यासाठी कंपोस्ट किंवा शेणखत मिसळले जाते. मातीत पोयट्याची, गाळाची माती मिसळतांना ती चांगली असावी. त्या मातीत मुरूम, तणे, किडी, सुत्रकृमी, वाळवी इ. नसावेत.  

वाळू (Sand)

वाळू हे एक हलके आणि चांगल्या निचर्‍याचे माध्यम आहे. यात पाण्याचा निचरा जलद होतो, ज्यामुळे मुळांचा कुजण्याचा धोका कमी होतो. वाळूचा वापर प्रामुख्याने कलम किंवा खोड रोपणासाठी केला जातो. मात्र, वाळूमध्ये पोषक द्रव्ये कमी असतात, त्यामुळे इतर पोषक माध्यमांसोबत मिश्रण करून वापरले जाते. तसेच वाळूच्या कणांचे आकारमान ०.०५ ते २.० मि.मी. एवढे असते. वाळू एकसारखी असावी.

सेंद्रिय पदार्थ (Organic matter) 

कंपोस्ट (Compost): 

विघटित झालेले सेंद्रिय पदार्थ, जसे की पाने, शेण, कचरा इ., रोपवाटिकेत कंपोस्ट म्हणून वापरले जाते. यामुळे मातीची सुपीकता वाढते आणि पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता सुधारते.

शेणखत ( Manure):

चांगले कुजलेले शेणखत हे पोषक द्रव्यांचा चांगला स्रोत आहे. याचा वापर रोपांच्या मुळांना पोषण आणि आधार देण्यासाठी केला जातो.

पर्णखत ( Leafmold)

पानांचे विघटन करून तयार केलेले खत हे हलके आणि पोषक असते. मात्र यातून तणांचे बी, वाळवी इ. प्रसार होण्याचा संभव असतो.

पाणी (Water)

जलसंवर्धन (Hydroponics) सारख्या आधुनिक पद्धतींमध्ये पाणी हे प्रमुख अभिवृद्धी माध्यम आहे. पाण्यात पोषक द्रव्ये मिसळून रोपांना आवश्यक पोषण पुरवले जाते. या पद्धतीत मातीचा वापर होत नाही, त्यामुळे रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.

कृत्रिम माध्यमे (Synthetic Media) - मातीविरहित मिश्रणे 

आजकाल अनेक रोपवाटिकांमध्ये मातीचा वापर पूर्णपणे टाळून मातीविरहित मिश्रणे वापरली जातात. ही मिश्रणे हलकी असतात आणि बुरशी किंवा इतर रोगांचा धोका कमी करतात.

कोकोपीट (नारळाच्या शेंड्यांचा भुसा): 

नारळाच्या शेंडीपासून बनवलेले कोकोपीट हे हलके, पाणी धरून ठेवणारे आणि पर्यावरणपूरक माध्यम आहे. कोकोपीट हे सर्वात लोकप्रिय मातीविरहित माध्यम आहे. हे पाणी शोषून घेते आणि हवेचा संचार चांगला ठेवते. हे पर्यावरणपूरक आणि स्वस्त असल्याने मोठ्या प्रमाणात वापरले जाते. याचा वापर बीजरोपण आणि रोपांच्या वाढीसाठी मोठ्या प्रमाणात केला जातो.

परलाईट ( Perlite):

 हे ज्वालामुखीच्या खडकापासून बनवलेले हलके आणि हवेशीर माध्यम आहे. ते वजनाला खूप हलके असते आणि ते पाण्याचा निचरा सुधारते. याचा उपयोग मिश्रणाला हवा आणि हलकेपणा देण्यासाठी केला जातो. यामुळे मुळांना ऑक्सिजन मिळण्यास मदत होते.

व्हर्मिक्युलाइट ( Vermiculite):

हेे पाणी आणि पोषक तत्वे शोषून घेते आणि हळूहळू रोपांना पुरवते. त्यामुळे, रोपांना दीर्घकाळ ओलावा मिळतो. यात मॅग्नेशियम आणि पोटॅशियम हे घटक असतात. हे मायका खनिज असून वजनाने हलके व आकुंचन-प्रसरण पावण्याची कुवत त्यात अधिक असते. याचा वापर बीजरोपण आणि कलमांसाठी केला जातो.

स्पॅग्नम मॉस ( Sphagnum moss):

 हे एक प्रकारचे शेवाळ आहे. ते वजनाने हलके असून पाणी खूप चांगल्या प्रकारे शोषून ठेवते. अधिक पाऊस पडणार्‍या भागात झाडांच्या खोडावर पावसाळ्यात ते वाढते. याचा वापर टिश्यू कल्चर आणि विशेष रोपांसाठी केला जातो.

सॉडस्ट (Sawdust)

वखारीतील भुसा हे एक माध्यम आहे. लाकडाचा भुसा हा स्वस्त आणि सहज उपलब्ध असणारा पर्याय आहे. याचा वापर प्रामुख्याने सेंद्रिय पदार्थांसोबत मिश्रण करून केला जातो. मात्र भुसा ओलसर करणे त्रासदायक असते.

मिश्र माध्यमे

काही वनस्पती इतक्या नाजूक असतात की केवळ एका प्रकारच्या माध्यमाने त्यांची वाढ होऊ शकत नाही. त्यांच्या वाढीत कोणतीही कमतरता राहू नये म्हणून खालील प्रकारे मिश्र माध्यमे वापरता येऊ शकतात. 

• गाळमाती + वाळू + शेणखत १:१:१ प्रमाणात वापरता येऊ शकते. 
• गाळमाती + शेणखत (किंवा कंपोस्ट) साधारण २:१ प्रमाणात वापरता येऊ शकते.
• नारळाचा शेंडा + पर्लाइट + व्हरमीक्युलाइट  ३:१:१ प्रमाणात.
• माती + वाळू + शेणखत + कोकोपीट-  संतुलित वाढीसाठी.

अभिवृद्धीच्या माध्यमांचे गुणधर्म

योग्य अभिवृद्धी माध्यम निवडल्यास रोपांची वाढ निरोगी होते, त्यांचे जीवनमान सुधारते आणि त्यांना रोगराईपासून वाचवता येते. त्यामुळे रोपवाटिकेतील यश हे योग्य माध्यमाच्या निवडीवर अवलंबून असते. म्हणून रोपवाटिकेत वापरल्या जाणार्‍या अभिवृद्धीच्या माध्यमांमध्ये खालील गुणधर्म असावेत:

1. पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता: माध्यमात पुरेसा ओलावा टिकून राहणे आवश्यक आहे, जेणेकरून रोपाला नियमित पाणी मिळेल. म्हणून रोपांना नियमित पाणीपुरवठा होण्यासाठी माध्यमात पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता असावी.
2. हवेशीरपणा: मुळांना वाढीसाठी हवेची गरज असते. माध्यम भुसभुशीत असल्यास हवेचा संचार चांगला होतो. मुळांना ऑक्सिजन मिळण्यासाठी माध्यम हवेशीर असावे.
3. पोषक द्रव्ये: रोपांच्या वाढीसाठी आवश्यक खनिजे आणि पोषक द्रव्ये उपलब्ध असावीत. ते सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध असावे. काही माध्यमांमध्ये नैसर्गिकरित्या पोषक तत्वे असतात, तर काहींमध्ये बाहेरून खते मिसळावी लागतात. 
4. रोगमुक्त: माध्यमात रोगजंतू किंवा बुरशी नसावी. रोग व किडींपासून ते मुक्त असावे.
5. हलकेपणा: रोपांना आधार देण्यासाठी माध्यम हलके आणि स्थिर असावे. तसेच ते सहज उपलब्ध असणे महत्त्वाचे आहे.
6. पाण्याचा निचरा- माध्यमामध्ये पाण्याचा चांगला निचरा होणे महत्त्वाचे आहे. पाणी साचून राहिल्यास मुळे कुजण्याचा धोका असतो. पाणी तुंबणार नाही असे ते असावे.

अभिवृद्धी माध्यमाचे महत्त्व

• बियाण्याची चांगली उगवण होते.
• मुळांची वाढ वेगवान व निरोगी होते.
• रोपे हलकी, मोकळी व मजबूत तयार होतात.
• रोगराई व कुजण्याचा धोका कमी होतो.
• रोपांतरणाच्या वेळी ताण कमी होतो.

अभिवृद्धीच्या माध्यमांचा वापर

बीजरोपण (Seed Propagation)

बीजरोपणासाठी माती, कोकोपीट आणि व्हर्मिक्युलाइट यांचे मिश्रण वापरले जाते. हे मिश्रण हलके आणि पाण्याचा चांगला निचरा करणारे असावे, जेणेकरून बीजांना अंकुरण्यासाठी योग्य वातावरण मिळेल.

कलम (Cuttings)

खोड किंवा फांद्यांच्या कलमांसाठी वाळू, कोकोपीट आणि पर्लाइट यांचे मिश्रण वापरले जाते. यामुळे मुळे लवकर तयार होतात आणि रोपांचा विकास जलद होतो.

जलसंवर्धन (Hydroponics)

जलसंवर्धनात पाणी आणि पोषक द्रव्यांचे मिश्रण वापरले जाते. यामध्ये कोकोपीट किंवा रॉकवूल सारखी माध्यमे आधारासाठी वापरली जाऊ शकतात.

लेयरिंग (Layering)

लेयरिंगसाठी माती आणि सेंद्रिय पदार्थांचे मिश्रण वापरले जाते, जे मुळांना पोषण आणि आधार प्रदान करते.

निष्कर्ष

रोपवाटिकेमध्ये अभिवृद्धीच्या माध्यमांचा योग्य वापर हा रोपांच्या यशस्वी वाढीसाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. प्रत्येक माध्यमाचे स्वतःचे फायदे आणि मर्यादा असतात, त्यामुळे रोपवाटिकेच्या गरजा, हवामान आणि वनस्पतींच्या प्रकारानुसार योग्य माध्यमाची निवड करणे आवश्यक आहे. आधुनिक तंत्रज्ञान आणि सेंद्रिय माध्यमांचा वापर करून रोपवाटिकेत दर्जेदार रोपे तयार करणे शक्य आहे. योग्य काळजी आणि नियोजनाने अभिवृद्धीची प्रक्रिया अधिक कार्यक्षम आणि यशस्वी होऊ शकते.