अन्न प्रक्रिया उद्योग : शेतापासून थेट थाळीपर्यंत Food processing industry: From farm to plate

अन्न प्रक्रिया : शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढविण्याचा नवा मार्ग

अन्न प्रक्रिया उद्योग म्हणजे काय?

अन्न प्रक्रिया उद्योग उद्योग (Food Processing Industry) म्हणजे शेतीतून पिकवलेला कच्चा माल (जसे की फळे, भाज्या, धान्य, कडधान्ये, मांस, दूध) घेऊन त्यावर विविध प्रक्रिया करून त्याचे मूल्यवर्धित, टिकाऊ आणि ग्राहकांसाठी तयार खाण्यायोग्य किंवा अर्ध-तयार पदार्थांमध्ये रूपांतर करणे. हा उद्योग ग्रामीण भागात रोजगार निर्मिती, शेतमालाला चांगला भाव आणि अन्नाची टिकाऊपणा वाढवण्यासाठी महत्त्वाचा आहे.

खाद्य प्रक्रिया: भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा नवा आधार

भारतातील खाद्य प्रक्रिया उद्योग हा अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा आधार आहे, जो शेतकऱ्यांना मूल्यवर्धन, रोजगार निर्मिती आणि अन्न सुरक्षा प्रदान करतो. 2025 मध्ये, हा उद्योग 389 अब्ज अमेरिकन डॉलरचा आहे आणि 2030 पर्यंत 700 अब्ज अमेरिकन डॉलरपर्यंत पोहोचण्याची अपेक्षा आहे, ज्यामुळे 12.5% च्या वार्षिक वाढीचा दर (CAGR) दिसून येतो. भारत हा दूध, डाळी आणि फळांचा सर्वात मोठा उत्पादक देश आहे, जो या उद्योगाला मजबूत कच्चा मालाचा आधार देतो.

अन्न प्रक्रिया उद्योग वाढीचे कारणे

• शहरीकरण आणि बदलती जीवनशैली: 65% भारतीय 35 वर्षांखालील आहेत, ज्यामुळे रेडी-टू-ईट आणि प्रक्रियायुक्त खाद्यपदार्थांची मागणी वाढली आहे.
• तंत्रज्ञानाचा वापर: AI, ब्लॉकचेन आणि क्रायोजेनिक फ्रीझिंगसारख्या तंत्रज्ञानामुळे गुणवत्ता आणि कार्यक्षमता वाढली आहे.
• सरकारी पाठबळ: प्रधानमंत्री किसान संपदा योजना (PMKSY), PMFME आणि PLI योजनांमुळे मेगा फूड पार्क, कोल्ड चेन आणि स्टार्टअप्सना प्रोत्साहन मिळाले आहे. 2025-26 च्या अर्थसंकल्पात या क्षेत्रासाठी 4,364 कोटी रुपये देण्यात आले.
• निर्यात: 2023-24 मध्ये खाद्य निर्यात 48.2 अब्ज अमेरिकन डॉलरवर पोहोचली, ज्यामध्ये बफेलो मांस आणि झिंगे यांचा मोठा वाटा आहे.

उद्योग सुरू करताना विचारात घ्यावे लागणारे मुद्दे

1. बाजारपेठ अभ्यास (Market Research): कोणत्या उत्पादनांना मागणी आहे, ग्राहकांच्या आवडी, स्पर्धक कोण आहेत, लक्ष्य ग्राहक वर्ग कोणता आहे?
2. उत्पादनाची निवड (Product Selection): स्थानिक पातळीवर कच्च्या मालाची उपलब्धता, प्रक्रिया करण्याची सोय आणि बाजारातील मागणीनुसार योग्य उत्पादनाची निवड करा. (उदा., ODOP योजनेनुसार).
3. कच्च्या मालाची उपलब्धता आणि गुणवत्ता: चांगल्या दर्जाचा आणि नियमित कच्च्या मालाचा पुरवठा सुनिश्चित करा.
4. पुरवठा साखळी: कच्च्या मालाचा पुरवठा, साठवणूक,योजनाबद्ध वितरण.
5. गुंतवणूक भांडवल आणि जागा: सुरुवातीसाठी किती गुंतवणूक लागेल आणि किती जागा आवश्यक आहे? कमी गुंतवणुकीत सुरू होणारे उद्योग (जसे की लोणची, पीठ निर्मिती) निवडा.
6. तंत्रज्ञान आणि उपकरणे: निवडलेल्या उत्पादनानुसार योग्य प्रक्रिया तंत्रज्ञान आणि आधुनिक उपकरणे निवडा.
7. मानवी संसाधन: कुशल आणि अनुभवी कामगार वर्ग निवडा.
8. आर्थिक नियोजन: प्रकल्प अहवाल (DPR) तयार करा, भांडवल, खर्च आणि अपेक्षित नफ्याचे नियोजन करा. सरकारी योजना आणि अनुदानांची माहिती घ्या.
9. शासनाच्या योजना आणि अनुदान: PMFME, MSME, FPO etc

आवश्यक नोंदणी आणि परवाने:

• FSSAI परवाना (Food Safety and Standards Authority of India):: अन्न सुरक्षा आणि मानके प्राधिकरण (FSSAI) कडून परवाना अनिवार्य आहे. व्यवसायाच्या आकारानुसार केंद्रीय, राज्य किंवा नोंदणी लागू शकते.
• GST नोंदणी: उलाढाल मर्यादेनुसार आवश्यक.
• उद्योग आधार नोंदणी: सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योग (MSME) म्हणून नोंदणी.
• फळ उत्पादन आदेश (FPO): फळे आणि भाजीपाला प्रक्रियेसाठी केंद्रीय अन्न प्रक्रिया मंत्रालयाचा परवाना.
• दुकान आणि आस्थापना नोंदणी: (Shop & Establishment Act):  बॉम्बे शॉप्स अँड कमर्शियल एस्टॅब्लिशमेंट अॅक्ट १९४८ अंतर्गत.
• प्रदूषण नियंत्रण मंडळ: काही विशिष्ट मोठ्या प्रक्रिया उद्योगांसाठी आवश्यक.
• स्थानिक परवाने: स्थानिक महानगरपालिका/नगरपालिकेकडून किंवा ग्रामपंचायतीकडून आवश्यक परवाने

 

 

उद्योगाची रचना:

•  कच्चा माल साठवणूक: स्वच्छ आणि थंड जागेत साठवणूक.
•  प्रक्रिया क्षेत्र: यंत्रसामग्री आणि प्रक्रियेसाठी स्वच्छ जागा.
•  पॅकेजिंग क्षेत्र: पॅकेजिंगसाठी स्वतंत्र आणि निर्जंतुक जागा.
•  गुणवत्ता नियंत्रण: उत्पादनाची गुणवत्ता तपासण्यासाठी प्रयोगशाळा
•  वितरण व्यवस्था: वाहतूक आणि पुरवठा साखळी व्यवस्थापन.
•  प्रशासन आणि विक्री विभाग: कार्यालयीन कामकाजासाठी
•  कर्मचारी प्रशिक्षण: स्वच्छता आणि सुरक्षिततेचे प्रशिक्षण.

स्वच्छता कशी ठेवावी?

• FSSAI मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन: स्वच्छता मानके पाळा. GMP (Good Manufacturing Practices) आणि GHP (Good Hygiene Practices) चे पालन
• HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points) प्रणाली: अन्न सुरक्षिततेसाठी ही प्रणाली लागू करा.
• कर्मचारी स्वच्छता: हातमोजे, हेअरनेट, स्वच्छ गणवेश, आरोग्य तपासणी.
• उपकरणे आणि जागेची स्वच्छता: वापरण्यापूर्वी आणि वापरल्यानंतर सर्व उपकरणे, मशीन आणि परिसर नियमितपणे स्वच्छ व निर्जंतुक करा.
• पाण्याची गुणवत्ता: प्रक्रिया, स्वच्छतेसाठी शुद्ध पिण्याच्या पाण्याचा वापर.
• कचरा व्यवस्थापन: घनकचरा आणि सांडपाण्याची योग्य विल्हेवाट.
• कीटक, माश्या आणि उंदीर नियंत्रण: कारखान्यात योग्य उपाययोजना.
• कचरा व्यवस्थापन: ओला आणि सुका कचरा वर्गीकृत करून विल्हेवाट.

प्रक्रिया केलेल्या पदार्थांची पॅकेजिंग कोणती आणि कशी?

•  पॅकेजिंगचे प्रकार: उत्पादनाच्या स्वरूपानुसार प्लास्टिक पाउच, काचेच्या बाटल्या, टिन कॅन, टेट्रा पॅक किंवा कागदी पॅकेजिंग वापरा. पॅकेजिंग आकर्षक आणि ग्राहकाला सहज ओळखता येणारे असावे.
•  सुरक्षित सामग्री: अन्न-सुरक्षित आणि पदार्थाला हानी न पोहोचवणारी सामग्री निवडा. आर्द्रता, प्रकाश, ऑक्सिजनपासून संरक्षण देणारी असावी.
•  प्रकार: व्हॅक्यूम पॅकेजिंग, मॉडिफाइड अॅटमॉस्फीअर पॅकेजिंग (MAP), किंवा बायोडिग्रेडेबल पॅकेजिंग किंवा रिसायकल होणारे साहित्य
•  लेबलिंग: FSSAI नियमांनुसार पॅकेजिंगवर उत्पादनाचे नाव, वजन, घटक, निर्मिती आणि अंतिम मुदत (Best Before), FSSAI चा लोगो, पौष्टिक माहिती (Nutritional Information), वापरलेल्या रासायनिक परिरक्षकांची नावे किंवा त्यांचे INS कोड(मिलीग्राम प्रति किलोग्राम (mg/kg) मध्ये) आणि बारकोड स्पष्टपणे नमूद करा.
•  आकर्षक डिझाइन: ग्राहकांचे लक्ष वेधण्यासाठी रंगीत,आकर्षक डिझाइन.

प्रक्रिया केलेल्या पदार्थांची विक्री, मार्केटिंग आणि जाहिरात

विक्री (Sales):

1. -किरकोळ दुकाने: स्थानिक किराणा दुकाने, सुपरमार्केट्समध्ये.
2. -थोक विक्री (Wholesale): मोठ्या विक्रेत्यांना किंवा वितरकांना संपर्क.
3. -ऑनलाइन विक्री (E-commerce): स्वतःची वेबसाइट किंवा ॲमेझॉन, फ्लिपकार्ट, बिग बास्केट यांसारख्या प्लॅटफॉर्मवर विक्री करा.
4. -थेट विक्री: शेतकरी बाजारात किंवा विशेष स्टॉल लावून थेट विक्री.
5. -शेतकरी उत्पादक गट आणि सहकारी संस्थांशी सहकार्य.

मार्केटिंग (Marketing):

1. -ब्रँड तयार करा: तुमच्या उत्पादनासाठी एक आकर्षक नाव आणि लोगो.
2. -लक्ष्यित ग्राहक: तुमचा ग्राहक वर्ग कोण आहे हे ओळखून त्यानुसार मार्केटिंगची रणनीती. प्रदर्शन, मेळावे आणि स्थानिक बाजारात सहभाग.
3. -डिजिटल मार्केटिंग: सोशल मीडिया Instagram, Facebook वेबसाइट.
4. -पॅकेजिंग: आकर्षक आणि माहितीपूर्ण पॅकेजिंग.

जाहिरात (Advertising):

1. -डिजिटल मार्केटिंग: सोशल मीडिया (फेसबुक, इन्स्टाग्राम, यूट्यूब), गुगल ॲड्स, ब्लॉग्सद्वारे जाहिरात करा.
2. -स्थानिक जाहिरात: स्थानिक वृत्तपत्रे, रेडिओ, केबल टीव्ही चॅनेलवर.
3. -प्रदर्शने आणि फूड फेस्टिव्हल्स: यामध्ये सहभाग.
4. -प्रमोशन: ग्राहकांना सवलती, ऑफर्स, आणि लॉयल्टी प्रोग्राम्स, सॅम्पलिंग, कॉम्बो पॅक आणि निष्ठावान ग्राहकांसाठी विशेष योजना सुरू करा.
5. -ग्राहकांच्या प्रतिक्रिया आणि रिव्ह्यूजचा वापर करून विश्वासार्हता.

महाराष्ट्रातील अन्न प्रक्रिया केलेल्या पदार्थांची माहिती

फळे आणि भाजीपाला प्रक्रिया उत्पादने:

• 1) फळांचे रस, स्क्वॅश आणि जाम-जेली: आंबा, संत्री, द्राक्षे, डाळिंब, पेरू, स्ट्रॉबेरी यांसारख्या फळांपासून विविध प्रकारचे रस, सरबते, जाम आणि जेली.
• 2) फळांचे पल्प आणि कॉन्सन्ट्रेट्स: आंब्याचा पल्प (गर), संत्र्यांचे कॉन्सन्ट्रेट्सही बनवले जातात.
• 3) टोमॅटो उत्पादने: टोमॅटोपासून सॉस, केचप, प्युरी आणि पेस्ट.
• 4) वाळवलेल्या भाज्या आणि फळे (Dehydrated/Dried): कांदा, लसूण, बटाटा, मेथी, पालक, शेपू यांसारख्या भाज्या सुकवून पावडर किंवा फ्लोक्स (flakes) स्वरूपात पॅक केल्या जातात. मनुका (द्राक्षांपासून), अंजीर यांसारखी वाळवलेली फळेही लोकप्रिय आहेत.
• 5) लोणची आणि मुरांबे: विविध फळे आणि भाज्यांपासून (उदा. आंबा, लिंबू, मिरची, गाजर) लोणची व मुरांबे बनवले जातात.
• 6) फ्रोजन (Frozen) उत्पादने: मटार, स्वीट कॉर्न, तसेच कट केलेल्या भाज्या (mixed) गोठवून पॅक केल्या जातात, ज्यामुळे त्यांची टिकवणक्षमता वाढते.

दुग्धजन्य पदार्थ:

• प्रक्रिया केलेले दूध (Processed Milk): पाश्चराइज्ड (Pasteurized) दूध, यूएचटी (UHT) दूध (जे जास्त काळ टिकते).
• दुग्धजन्य पदार्थ ( Milk Products) : दही, ताक, लोणी, तूप, पनीर, चीज, खवा, श्रीखंड, आम्रखंड, बासुंदी, कुल्फी, आईस्क्रीम, योगर्ट इत्यादी.
• दूध पावडर (Milk Powder): दुधाची पावडर साठवणुकीसाठी सोयीस्कर.

धान्य आणि कडधान्ये प्रक्रिया उत्पादने:

• पीठ आणि रवा: गहू, ज्वारी, बाजरी, तांदूळ पासून विविध पिठे आणि रवा.
• डाळी: तूर, मूग, उडीद, हरभरा यांसारख्या कडधान्यांवर प्रक्रिया करून.
• पोहे आणि मुरमुरे: तांदळापासून पोहे आणि मुरमुरे तयार केले जातात.
• बेकरी उत्पादने: ब्रेड, बिस्किटे, कुकीज, केक यांसारखी बेकरी उत्पादने.
• टू-इट (RTE) / रेडी-टू-कूक (RTC) पदार्थ: इंस्टंट उपमा, ढोकळा मिक्स, भरडधान्यांचे  तयार पदार्थ ( राजगिरा लाडू, बाजरी कुकीज)

तेलबिया प्रक्रिया:

o    भुईमूग, सोयाबीन, सूर्यफूल, करडई यांसारख्या तेलबियांपासून खाद्यतेल, सोयाबीनपासून सोया मिल्क, टोफू आणि सोया चंक्स यांसारखे पदार्थ.

मसाला प्रक्रिया:

o    मसाला पावडर: मिरची पावडर, हळद पावडर, धणे-जिरे पावडर, मिश्र मसाले (उदा. गोडा मसाला, कोल्हापुरी मसाला, वऱ्हाडी मसाला)

इतर प्रक्रिया केलेले पदार्थ:

•     साखर आणि गूळ: ऊसा पासून साखर आणि गूळ तयार करणे. कोल्हापूर, पुणे, सातारा हे गूळ उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहेत.
•     मासेमारी आणि कुक्कुटपालन उत्पादने: किनारपट्टी भागात मासे आणि कुक्कुटपालनावर आधारित प्रक्रिया उद्योग (फ्रोजन फिश, चिकन उत्पादने)

निष्कर्ष 

खाद्य प्रक्रिया उद्योग भारताच्या ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकटी देतो आणि जागतिक बाजारपेठेत स्थान मिळवतो. तंत्रज्ञान, प्रशिक्षण आणि पायाभूत सुविधांमधील गुंतवणुकीमुळे हा उद्योग 2047 पर्यंत 2,150 अब्ज अमेरिकन डॉलरपर्यंत वाढण्याची शक्यता आहे. मराठी उद्योजकांसाठी स्थानिक खाद्यपदार्थ आणि स्टार्टअप्सद्वारे या क्षेत्रात मोठी संधी आहे.

------------------------------------------------------

Business Plus WhatsApp Group

वंदे मातरम

नव उद्योजक, जुने उद्योजक किंवा ज्यांना उद्योग/ व्यवसाय सुरु करायचा आहे, अशा फक्त भारतीय लोकांसाठी हा Business Plus ग्रुप आहे.
शासन-खासगी योजना, बँक स्कीम, यशस्वी उद्योजकांचे रहस्य इत्यादी माहिती या ग्रुपवर देण्यात येईल. हा ग्रुप गरजेनुसार काही दिवस सर्वांना पोस्ट करण्यास बंद अथवा सुरु ठेवण्यात येईल.

कृपया मल्टी लेव्हल मार्केटिंग, चेन मार्केटिंग, अँप वरून कर्ज, शेअर मार्केट, बीटकॉइन, लॉटरी अशा प्रकारचे मेसेज पोस्ट करू नये. आपल्या व्यवसायाची जाहिरात आपण या ग्रुपवर करू शकतात.

ग्रुप जॉईन करण्यासाठी लिंक-

https://chat.whatsapp.com/FvX5s5QF9QiHylEreDgvRY

 जयहिंद

------------------------------------------------------